ซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ (Free and open-source software) หรือที่เรียกโดยย่อว่า FOSS คือคำที่ใช้เรียกกลุ่มซอฟต์แวร์ที่ทุกคนสามารถดาวน์โหลดและติดตั้งเพื่อใช้งาน รวมถึงศึกษา ดัดแปลง ทำซ้ำ และเผยแพร่ได้ ซอฟต์แวร์ประเภทนี้มักมีซอร์สโค้ด (Source Code) ที่เปิดเผยต่อสาธารณะ เพื่อให้ทุกคนสามารถตรวจสอบข้อมูลและปรับปรุงเปลี่ยนแปลงซอฟต์แวร์ได้ตามความต้องการในการนำไปใช้ แตกต่างจากซอฟต์แวร์กรรมสิทธิ์ (Proprietary software) ที่มีการสงวนลิขสิทธิ์และซ่อนซอร์สโค้ดไม่ให้ผู้ใช้มองเห็นได้
ซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ มีบทบาทสำคัญในการพัฒนาซอฟต์แวร์ในปัจจุบันเป็นอย่างยิ่ง โดยช่วยให้ผู้ใช้สามารถเข้าถึงซอฟต์แวร์ที่มีคุณภาพสูงได้โดยไม่เสียค่าใช้จ่าย และช่วยให้นักพัฒนาสามารถมีส่วนร่วมในการพัฒนาซอฟต์แวร์ได้ ทำให้ซอฟต์แวร์ประเภทนี้ได้รับความนิยมเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่องในปัจจุบัน และมีการใช้งานอย่างแพร่หลาย ทั้งในภาคธุรกิจ การศึกษา สาธารณสุข และภาครัฐ ซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ แบ่งออกเป็น 2 ประเภทย่อยคือ ซอฟต์แวร์เสรี และ ซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ ซึ่งมีความแตกต่างกันดังนี้
ซอฟต์แวร์เสรี
ซอฟต์แวร์เสรี (Free Software) หรือเรียกอีกอย่างว่า “ซอฟต์แวร์เปิด” (Open Source Software) หมายถึงซอฟต์แวร์ที่เปิดเผยซอร์สโค้ด รวมถึงสามารถเข้าถึงและแก้ไขได้โดยอิสระ ไม่มีข้อจำกัดหรือค่าใช้จ่ายในการใช้งานหรือแจกจ่ายซอฟต์แวร์นั้นๆ (แต่กำกับด้วยเงื่อนไขในใบอนุญาต (License) ซึ่งอาจเป็นใบอนุญาตที่กำหนดให้ใช้งานเป็นประเภทเสรี หรือใบอนุญาตที่กำหนดให้ใช้งานแบบเสรีบางประเภท เช่น GPL – GNU General Public License ที่กำหนดให้โค้ดต้องเปิดเผยในกรณีที่นำไปใช้งานหรือแจกจ่ายต่อ)
ซอฟต์แวร์เสรีดำเนินการภายใต้หลักเสรีภาพขั้นพื้นฐานสี่ประการ (Four Essential Freedoms) ที่มูลนิธิซอฟต์แวร์เสรี (Free Software Foundation: FSF) กำหนดไว้ดังนี้
• เสรีภาพในการใช้งานโปรแกรมได้อย่างอิสระ ไม่ว่าจะด้วยวัตถุประสงค์ใด (หลักเสรีภาพข้อ 0)
• เสรีภาพในการศึกษาการทำงานของโปรแกรมและปรับเปลี่ยนการทำงานของโปรแกรมตามความต้องการ (หลักเสรีภาพข้อ 1) โดยมีเงื่อนไขเบื้องต้นคือผู้ใช้ต้องสามารถเข้าถึงซอร์สโค้ดได้ เพื่อศึกษาวิธีการใช้งานและแก้ไขโค้ดได้ตามต้องการ
• เสรีภาพในการแจกจ่ายซอฟต์แวร์ให้ผู้อื่นได้โดยไม่มีข้อจำกัด (หลักเสรีภาพข้อ 2)
• เสรีภาพในการแก้ไขและพัฒนาโปรแกรมที่ผ่านการดัดแปลงเพื่อให้ผู้อื่นนำไปใช้ (หลักเสรีภาพข้อ 3)
ความร่วมมือและการเปิดโอกาสให้ผู้ใช้งานทุกคนเข้าร่วมในกระบวนการพัฒนาเป็นจุดเด่นของซอฟต์แวร์เสรี นอกจากนี้ยังช่วยส่งเสริมความนิยมของโครงการและโปรเจกต์ เช่น Linux (ระบบปฏิบัติการ), Apache (เซิร์ฟเวอร์เว็บ), Mozilla Firefox (เบราว์เซอร์), LibreOffice (โปรแกรมสำหรับสำนักงาน), และอื่นๆ ที่มีผู้ร่วมพัฒนาและนักใช้งานอย่างมากในทั่วโลก การดำเนินการตามหลักเสรีภาพเหล่านี้จะเปิดโอกาสให้ชุมชนได้ใช้ประโยชน์จากซอฟต์แวร์เสรีที่พัฒนาขึ้นโดยสมัครใจ
ซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ
ซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ส (Open-source software) หรือเรียกสั้นๆ ว่า “โอเพนซอร์ซ” คือซอฟต์แวร์ที่เปิดเผยซอร์สโค้ดและสามารถแก้ไขได้โดยอิสระคล้ายกันกับซอฟต์แวร์เสรี แต่อาจมีข้อจำกัดในการใช้งานบางอย่างระบุไว้ในใบอนุญาต (License) ที่เปิดเผยไปพร้อมกับโค้ดซอฟต์แวร์ เช่น ห้ามใช้ซอฟต์แวร์เพื่อวัตถุประสงค์ทางการค้า เป็นต้น ใบอนุญาตส่วนใหญ่ที่ใช้ในโปรเจกต์โอเพนซอร์ซคือใบอนุญาต MIT, GNU General Public License (GPL), Apache License, BSD License, และอื่นๆ.
โครงการและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซมักพัฒนาขึ้นโดยกลุ่มนักพัฒนาที่รวมตัวกันอย่างอิสระ เช่น โครงการ Linux (ระบบปฏิบัติการ), Apache (เซิร์ฟเวอร์เว็บ), Mozilla Firefox (เบราว์เซอร์), LibreOffice (โปรแกรมสำหรับสำนักงาน), และมีหลายโปรเจ็คซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซอื่นๆ ที่เป็นที่รู้จักในวงกว้าง โดยโอเพนซอร์ซช่วยส่งเสริมการนำเสนอและการส่งเสริมการใช้งานโปรแกรมที่เปิดเผยแก่สาธารณะ มีรายได้จากการให้บริการรายได้รองรับ หรือบริจาคจากบุคคลที่สนับสนุน และยังมีความมั่นคงและความปลอดภัยจากภัยคุกคามของผู้ไม่หวังดีที่อาจจะแก่กลุ่มผู้ใช้งาน.
ความสำคัญของโอเพนซอร์ซอยู่ในความเปิดเผยและความร่วมมือที่มีอยู่ในชุมชนนักพัฒนา และการสร้างสรรค์สิ่งใหม่ๆ ที่เป็นประโยชน์แก่สังคมทั้งหมด โอเพนซอร์ซเปิดโอกาสให้ผู้คนทุกคนเข้าร่วมในกระบวนการพัฒนาซอฟต์แวร์และทำให้มีความหลากหลายในการเลือกใช้และปรับแต่งโปรแกรมตามความต้องการของแต่ละบุคคลหรือองค์กร
ประโยชน์ของซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซ
• ลดต้นทุนค่าใช้จ่าย เนื่องจากซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซมักไม่มีค่าใช้จ่ายหรือมีค่าใช้จ่ายเพียงเล็กน้อย เมื่อเทียบกับซอฟต์แวร์เชิงพาณิชย์
• มีความความโปร่งใส ซอร์สโค้ดของซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซเปิดเผยต่อสาธารณะ ทำให้ผู้ใช้สามารถตรวจสอบและปรับปรุงซอฟต์แวร์ได้ตามต้องการ
• ปลอดภัย ซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซมักมีการทดสอบและตรวจสอบอย่างละเอียดจากนักพัฒนาจำนวนมาก ทำให้ซอฟต์แวร์มีความเสถียรและปลอดภัย
• ยืดหยุ่น ซอฟต์แวร์เสรีและซอฟต์แวร์โอเพนซอร์ซสามารถปรับแต่งให้เข้ากับความต้องการของผู้ใช้ได้