ซอฟต์แวร์สาธารณะ (Public Domain Software) คือซอฟต์แวร์สาธารณะไม่ได้รับการคุ้มครองลิขสิทธิ์ เครื่องหมายการค้า หรือสิทธิบัตรใดๆ หมายความว่าผู้ใดก็ตามสามารถดาวน์โหลด ใช้งาน ดัดแปลง แจกจ่าย หรือจำหน่ายซอฟต์แวร์ดังกล่าวได้โดยไม่มีข้อจำกัดใดๆ และไม่ต้องระบุแหล่งที่มาใดๆ ซึ่งแตกต่างจากกรณีทั่วไปของซอฟต์แวร์ภายใต้ลิขสิทธิ์แต่เพียงผู้เดียว โดยที่ใบอนุญาต (License) ให้สิทธิ์ในการใช้งานอย่างจำกัด
ภายใต้อนุสัญญากรุงเบิร์นว่าด้วยการคุ้มครองงานวรรณกรรมและศิลปกรรม กำหนดให้ผู้เขียนหรือสร้างสรรค์ผลงานใดๆ เป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ผลงานนั้นโดยอัตโนมัติ และมีลิขสิทธิ์คุ้มครองเป็นระยะเวลาอย่างน้อย 50 ปีหลังผู้สร้างสรรค์เสียชีวิต (แต่รัฐภาคีสามารถต่อเงื่อนไขได้โดยเสรี) ซึ่งครอบคลุมถึงโปรแกรมต่างๆ ด้วย หากต้องการให้โปรแกรมเป็นสาธารณะ ผู้เขียนจะต้องปฏิเสธลิขสิทธิ์และสิทธิ์อื่นๆ ของโปรแกรมโดยคำแถลงการณ์สละสิทธิ์ (Waiver statement) อย่างชัดเจนในทางใดทางหนึ่ง
ปัจจัยที่ทำให้เกิดซอฟต์แวร์สาธารณะ
ซอฟต์แวร์สาธารณะอาจเกิดขึ้นได้จากหลายสาเหตุดังนี้
• ซอฟต์แวร์เก่าที่เผยแพร่ในยุคที่ยังไม่มีกฎหมายลิขสิทธิ์คุ้มครองซอฟต์แวร์ หรือก็คือก่อนมีอนุสัญญากรุงเบิร์น เมื่อปีค.ศ.1988 (หรือกฎหมายลิขสิทธิ์ปี ค.ศ. 1976 ซึ่งบังคับใช้ในปีค.ศ. 1978) ซอฟต์แวร์ที่เป็นสาธารณสมบัติในคอมพิวเตอร์ยุคแรกๆ เผยแพร่ในรูปแบบโปรแกรมพิมพ์ในนิตยสารคอมพิวเตอร์และหนังสือ เช่น BASIC Computer Games คำชี้แจงการสละสิทธิ์หรือไฟล์ลิขสิทธิ์ที่ชัดเจนในขณะนั้นถือว่าไม่ใช่เรื่องปกติ ซอฟต์แวร์ที่เผยแพร่ต่อสาธารณะโดยไม่มีการจดแจ้งลิขสิทธิ์จึงถือว่าซอฟต์แวร์นั้นเป็นสาธารณสมบัติ
• ซอฟต์แวร์ที่ผู้สร้างเผยแพร่สู่สาธารณะโดยไม่มีเงื่อนไขใดๆ
• ซอฟต์แวร์ที่หมดอายุการคุ้มครองลิขสิทธิ์
• ซอฟต์แวร์ที่มีใบอนุญาตและการสละสิทธิ์ที่คล้ายกับสาธารณะ เช่น
– CC0 (Creative Commons Zero): เป็นการสละสิทธิ์สิ่งงานสร้างในรูปแบบสาธารณะ คนที่สละสิทธิ์ได้ให้คนทั่วไปสามารถใช้งาน, คัดลอก, แก้ไข, และแจกจ่ายงานได้อย่างอิสระโดยไม่มีข้อจำกัด. นี่คือวิธีที่คนสามารถทำให้สิ่งงานของตนเป็นสาธารณะได้รวดเร็ว
– Public Domain Dedication and License (PDDL): เป็นรูปแบบของใบอนุญาตและการสละสิทธิ์ที่ใช้ในการโอนสิทธิ์ตั้งต้นของสิ่งงานสร้างให้กลายเป็นสาธารณะ. คนสร้างมอบสิทธิ์และปลดล็อคสิทธิ์ของสิ่งงานสร้างเพื่อให้สาธารณะใช้งาน
– Unlicense: เป็นการสละสิทธิ์อย่างสิ้นเชิง คนสร้างไม่เก็บสิทธิ์ใดๆ และต้องการให้สิ่งงานของตนเป็นสาธารณะในทุกกรณี โดยไม่ต้องแจ้งให้ทราบ
อีกกรณีคือเป็นซอฟต์แวร์ที่พัฒนาหรือใช้งานโดยหน่วยงานรัฐบาลหรือหน่วยงานของรัฐ เช่น รัฐบาลกลาง, รัฐบาลท้องถิ่น, หรือหน่วยงานรัฐในระดับต่างๆ โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อเป็นทรัพยากรสาธารณะ ต้องการให้บริการประชาชนหรือหน่วยงานรัฐ และเพิ่มความประสิทธิภาพของการดำเนินงานราชการและการให้บริการแก่ประชาชน
ประโยชน์ของซอฟต์แวร์สาธารณะ
• การเปิดเผยและการใช้งานเสรี: ซอฟต์แวร์สาธารณะมักถูกเปิดเผยให้ใช้งานและแก้ไขได้โดยทั่วไป และมีการสนับสนุนให้ผู้อื่นนำไปใช้งานอีกด้วย โดยการให้ใช้งานเสรีนี้ช่วยส่งเสริมการนำเสนอและการแก้ไขโค้ดเพื่อเพิ่มประสิทธิภาพและความประสงค์ของโปรแกรม
• ความโปร่งใส: การเปิดเผยโค้ดทำให้สามารถตรวจสอบและทบทวนโค้ดได้โดยสาธารณะ ซึ่งช่วยให้มีความโปร่งใสในกระบวนการพัฒนาและการใช้งานของซอฟต์แวร์รัฐบาล
• ความมั่นคงและความปลอดภัย: การเปิดเผยและการร่วมมือในการพัฒนาช่วยเพิ่มความมั่นคงและความปลอดภัยของซอฟต์แวร์ โดยชุมชนนักพัฒนาสามารถรักษาและปรับปรุงโปรแกรมเมื่อพบช่องโหว่หรือปัญหาความปลอดภัย
• ลดค่าใช้จ่าย: การใช้ซอฟต์แวร์สาธารณะสามารถช่วยลดค่าใช้จ่ายในการพัฒนาซอฟต์แวร์ใหม่ๆ และลดค่าใช้จ่ายในการสั่งซื้อซอฟต์แวร์สำเร็จรูป
• การแบ่งปันความรู้: การใช้งานและการพัฒนาซอฟต์แวร์สาธารณะสามารถส่งเสริมการแบ่งปันความรู้และประสบการณ์ระหว่างหน่วยงานรัฐ และชุมชนนักพัฒนา
ซอฟต์แวร์สาธารณะมักถูกใช้ในหลายส่วนของรัฐบาลเพื่อการจัดการทรัพยากร, การให้บริการต่างๆ และการเผยแพร่ข้อมูลแก่ประชาชน ตัวอย่างของโครงการซอฟต์แวร์สาธารณะระดับรัฐบาลได้แก่ LibreOffice (สำหรับสำนักงาน), OpenStreetMap (ระบบขนส่งสาธารณะ), และเว็บไซต์ข้อมูลรัฐบาลที่ใช้โครงสร้างและส่งเสริมการใช้งานข้อมูลราชการโดยใช้เทคโนโลยีเสรี
แม้ว่าซอฟต์แวร์สาธารณะจะมีประโยชน์มากมาย เช่น ช่วยให้ผู้คนสามารถเข้าถึงซอฟต์แวร์ได้ฟรี ส่งเสริมการทำงานร่วมกันและนวัตกรรม ตลอดจนช่วยให้ผู้คนสามารถเรียนรู้เกี่ยวกับซอฟต์แวร์และเทคโนโลยี
อย่างไรก็ตาม ซอฟต์แวร์สาธารณะก็อาจมีความเสี่ยงเช่นกัน เช่น ซอฟต์แวร์อาจไม่มีการสนับสนุนหรือการพัฒนาเพิ่มเติม รวมถึงซอฟต์แวร์อาจไม่ปลอดภัยหรือมีช่องโหว่ด้านการรักษาความปลอดภัยให้ทันตามยุคสมัย เป็นต้น
ตัวอย่างซอฟต์แวร์สาธารณะ
ตัวอย่างซอฟต์แวร์สาธารณะที่ผลิตขึ้นก่อนปีค.ศ. 1988 เช่น ELIZA (1966), SPICE (1973), BLAS (1979),FFTPACK (1985) นอกจากนี้ยังมีวิดีโอเกมต่างๆ เช่น Spacewar! (1962), Hamurabi (1969), Star Trek (เกมรูปแบบตัวอักษร) (1971), Hunt the Wumpus (1972), Maze War (1974), Colossal Cave Adventure (1976), Android Nim (1978), Rogue (วิดีโอเกม) (1980), Ballerburg (1987)
ตัวอย่างซอฟต์แวร์สาธารณะที่ผลิตขึ้นหลังปีค.ศ. 1988 เช่น SourceForge (1999), GitHub (2007) รวมถึงวิดีโอเกม เช่น BLAST (1990), CERN’s httpd (1993), ImageJ (1997), Serpent (cipher) (1999), SQLite (2000), reStructuredText (2002), I2P (2003), youtube-dl (2006), 7-Zip’s LZMA SDK (2008), Diamond Trust of London (2012), Glitch (2013), The Castle Doctrine (2014), SHA-3 (2015), One Hour One Life (2018)